Kürt siyasetçi Gültan Kışanak’ın, Toplum ve Tabip mecmuası için kaleme aldığı “Siyasi bayan mahpus olmak” başlıklı yazısı şöyle:
“Siyasi bayan mahpus olmak” çok geniş bir başlık. Bu nedenle mevzuyu “mahpusluk ve sıhhat hakkı” bağlamında ele alacağım lakin evvel hapishane ve bayan konusunda bir genel kıymetlendirme yapmak mevzuyu daha anlaşılır kılacaktır.
“Hapsedilen bayanlar gerçekte neyin faili?” sorusuna karşılık arayarak başlamak istiyorum. Çünkü asıl sorun burada başlıyor. Siyasi bayan mahpus olmak ne demek? Bayanların siyaset yapması neden cürüm kapsamında görülüyor?
Hapishaneler tarihî olarak her vakit iktidarların kendilerini gerçekleştirme alanlarından biri olmuştur. İktidar münasebetinin olmadığı bir toplumsallıkta, hapishane yoktur. Bayanlar açısından hapishaneler, erkek hükümran sistemin mağdurlarının kapatıldığı yerlerdir. Burada detayına girmeyeceğim fakat, bilgili erkek hâkim sistemde güçlüler (egemen cins, sınıf, ırk/etnisite) kuralları belirler, güçsüz olanlardan ise itaat etmeleri beklenir. Bu sisteme ayak uydurmayanlar ya da şuurlu olarak karşı çıkanlar ise hapsedilerek, eşitsizlik, baskı, sömürü ve hiyerarşiye dayalı bu sistem sürdürülmek istenir. İsimli bayan mahpuslar ise şuurlu olarak erkek hükümran sisteme itiraz edenlerden, karşı çıkanlardan oluşur. Çağdaş hukuk sistemi cinsiyet, ırk, sınıf sıkıntılarının büsbütün çözüldüğü, eşitsizliklerin ortadan kaldırıldığı bir toplumsallık yerinde değildir. Lakin hukuk sisteminin temelini oluşturan anayasalar lafzı bir eşitlik üzerine kurulur, fikir öğütleme ve şiddet içermeyen hareket özgürlüğü ile birer istikrar sağlamaya çalışır. Lakin bizim üzere otoriter baskıcı iktidarların kelam konusu olduğu ülkede, bu hakları kullanma imkanı da ortadan kaldırılır. Sınırsız bir iktidar erki, olanca gücüyle toplumun üzerine çullanır. “Hukuk devleti” denilen şey “kanun devleti”ne, hatta “kararname devleti”ne dönüşür. Siyasi iktidarın uzantısı haline gelen hukuk, gücü sınırlamak yerine, toplumu sonlandırmanın bir aracı haline gelir.
Erkek egemenliğine dayalı bu sistemde doğal olarak sınırlanan bayanlar olur. Bu nedenle bayanlar öldürüldüğünde bile sorgulanmaktan kurtulmaz, “Kadın sanki açık mı giymişti, tahrik mi etmişti, gece neden sokağa çıkmıştı?” üzere soruların gerisi ardı kesilmez. Siyaset yapmak isteyen, idareye katılmak isteyen bayan da otoriter rejimin hışmından hisselerine düşeni alır. Bu genel siyasal gidişatın sonucu olarak hapishaneler, her toplumsal kısımdan, her yaş kümesinden bayan muhaliflerle dolu. En temel haklar, niyet özgürlüğü hakkı (basın açıklaması, miting konuşması, toplumsal medya paylaşımı, haber/makale yazıları vs), örgütlenme hakkı (siyasi parti çalışmaları, halk toplantıları, dernek, platform, halk meclisi vs), aksiyon hakkı (protesto, şov, miting, yürüyüş vs) iktidar tarafından ortadan kaldırılmıştır. Hâlâ yürürlükteki Anayasa ve maddelerde bu haklar, tüm yurttaşlara tanınmış olmasına karşın, fiili olarak muhaliflerin bu hakları kullanması “terör suçu” sayılıyor. Sabah akşam, iktidara yakın medya, muhalefetin tamamı farklı telaffuzlarla “devlet düşmanı” olarak nitelendiriliyor. Memleketin yarısı “terörist/düşman”.
“Hapsedilen bayanlar nitekim neyin faili?” sorusuna geri dönecek olursak, bayanlar baskıcı/otoriter rejime itaat etmemenin faili. “İtaat et, rahat et” kelamının anlatmak istediği, “itaat etmezsen, cezanı da çekersin” düsturudur. Ailenin hapishanesine (ev) karşı çıkan bayanlar, kamusal alana çıktıklarında da iktidarın “itaat et, rahat et” dayatmasıyla karşılaşıyor. Kamusal alanda itaat etmemenin karşılığı da hapishane oluyor. Siyasi özne olmak isteyen bayanlar “aile hapishanesi” ya da “devlet hapishanesi” ortasında bir yere sıkıştırılmak isteniyor. Meğer bayanların özgürlük arayışı tüm hapishanelerin duvarlarını erkek egemenliğinin çizdiği tüm hudutları zorluyor. Bayanlar artık dört duvara sığmıyor. Cezaevleri mecburilik alanıdır. Hapishanede hayat, birden fazla temel hak ve özgürlüklerle çelişen bir kurallar manzumesidir. Kuralları koyanlar, uygulayıcılara da “keyfiyet” alanı bırakmıştır. Birçok kuralın hududu bilinmeyen, uygulayıcının yorumuna açık ve aleyhe kullanılmaya müsaittir. Kutsal devlet anlayışının uzantısı olan “cezasızlık hukuku” ise bu keyfiyeti cesaretlendiren asıl tabandır. Bayanlar genel olarak tüm mahpusların karşılaştığı bu keyfiyet ve hukuksuzluk halini, cins kimlikleri nedeniyle özgün taraflarıyla yaşamaktadır. 24 saat kameralarla izlenen alanlarda ömrü var etmeye çalışan bayanlar, doğal olarak sakınarak yaklaşmayı öğreniyor. Beton duvarlar, demir kapılarla çevrili hapishanenin içinde bir de kameralarla örülmüş iç hapishane var. Telefon ve ziyaret görüşmelerinin dinlenmesi, kayıt altına alınması da eklenince; şahsî hayat alanlarının büsbütün yok edildiği anlaşılacaktır. Hapishaneler fiziki maniler, kurallarla örülü sonlar, kameralar ve dinleme aygıtlarıyla örülü, teknolojik hudutlarla çevrili iç içe geçmiş hapishanelerden oluşuyor. Matruşkalar misali, hapishaneler içinde hapishane…
Despot erkeğin “Ben müsaade vermeden konuttan çıkamazsın” dayatmasıyla despot iktidarın “Benim çizdiğim sonlar dışında bir siyasi görüşe sahip çıkamazsın” dayatması, birebir zihniyetin eseridir. Kapatma, “evcilleştirme” hedefine hizmet eder. İnsan denen canlı, eserlerinden ve gücünden yararlanmak istediği hayvanları “kapatarak” evcilleştirmiş ve kendi hizmetine koşmuştur. Erkek de konuta kapatarak “evcilleştirdiği” bayanın ekmeğini ve vücudunu sömürü alanına çevirmiş, kişilik haklarını elinden almıştır. Cins şuuruna varan, haklarının ve özgürlük taleplerinin peşinden koşan, konut hapishanesinden kurtulan bayanları kamusal alanlarda erkek hâkim sistemin hapishaneleri bekliyor. Siyasi bayan mahpuslar, mesken hapishanesinden sonra bir de sistemin hapishanesine karşı özgür hayat uğraşı veriyor.
Hapishaneler, bu ideolojik fonksiyonlarının yanı sıra; kişinin ruhsal ve bedensel sıhhatinin bozulmasına yol açan yerlerdir. Aslında “işkencenin” en genel tarifi da sanırım kişinin bedensel ve ruhsal sıhhatinde bozulmaya neden olan, her türlü dışsal çaba ve uygulamadır. Yalnızlaştırma, toplumsal yalıtım, daima takip/kontrol altında tutulma; telaş, dehşet ve ruhsal tansiyon kaynağıdır. Üretkenlik/yaratıcılık imkanlarının elinden alınması tekdüze bir ömrü her gün tekrarlamak zorunda olmak da şahsî gelişimi engelleyen, hatta geri götüren bir hayat biçimidir. Birkaç yasaktan bahsedersem sınırlamanın boyutu anlaşılabilir sanırım. Örneğin F tipi cezaevinde, renkli kalem yasaktır. Lakin yönetim fotoğraf kursu açmışsa, o kursa katılabilirsen, atölyesinde renkli kalem kullanabilirsin, kaldığın hücreye kalemleri götüremezsin. Kitaplar, denetimden geçerek ve belirli sayıda verilir, yazdığın her şey de o denli dışarıya çıkmaz. Okuduğun kitabı, cezaevinde bir diğerine veremezsin. Bir araştırma yapmak istediğin kaynaklara ulaşamazsın, şimdiki akademik çalışmalarla ilgili bir makaleye erişemezsin, çünkü bilgisayar çıktısı malzemeler yasaktır. Lakin kitap olarak basılı eserler cezaevine kabul edilir. Fiziki şartların insan sıhhati üzerinde yarattığı tahribatlar ile makûs muamele ve azap ise başlı başına irdelenmesi gereken bir mevzudur. İnsan hakları ile ilgili çalışma yürüten sivil toplum kuruluşlarının tüm gayretlerine karşın hapishanelerde yaşanan sıkıntıların çok az bir kısmı kamuoyuna yansımaktadır.
Cezaevleri iktidarın/devletin mahrem alanıdır. Burada kol kırılır, yen içinde kalır. “Cezasızlık” siyasetinin yanı sıra; meskeni terk etme ya da uzaklaştırma kararı alma imkanı olmayan bayanların, meskendeki erkek şiddetine katlanmasının bir gibisi hapishanelerde yaşanır. Sonraki gün tekrar birebir görevlilerle karşı karşıya kalacak olan mahpus, hele ki güçlü bir aile/avukat/kamuoyu dayanağı alma imkanından da mahrumsa, vakitle uğraşsa da sonuç alamayacağını öğrenir ve birçok uygulamayı kanıksar hale gelir. Hak arama ve yanlışa karşı itiraz sesini yükseltme şuuru nedeniyle de siyasi mahpuslar, daima maksat halindedir.
Aslında “siyasi bayan mahpus” olmak çok geniş bir başlık. Daha çok sıhhat hizmetlerine erişim konusunda yazmayı düşünmüştüm. Lakin bu genel durumu anlatmadan; hapishane/sağlık münasebeti gereğince anlaşılmaz diye düşündüm. Türkiye’de sıhhat sisteminde yaşanan genel problemler biliniyor. Mahpuslar ise sıhhat hizmetine erişme konusunda, bu meselelerin yanı sıra, cezaevi sisteminden kaynaklanan ek sıkıntılar yaşıyor. Bu yazıda detaylı bir anlatım yapmamın imkanı yok lakin; hücrede tek başına kalanlar açısından acil sıhhat meseleleri ile müsabakanın vefat riski taşıması nedeniyle bu mevzuyu detaylı olarak anlatmak istiyorum. Hapishanelerde sıhhat hizmetlerinin birinci basamağı, revirde başlıyor. Her cezaevinin uygulaması farklı olmakla birlikte, ekseriyetle haftada bir ya da en fazla iki gün revirde bir aile tabibi ile 2-3 sıhhat vazifelisi bulunuyor. Revirler çoklukla donanımsız, yalnızca hastaneye sevk süreçleri yapılan bir oda. Mahpuslar hastalandıklarında revirde tabip olduğu günü beklemek zorunda. Hastaneden sıra almak, jandarmanın ring aracı ve işçi ayarlaması derken; rastgele bir kasıt olmasa bile mahpusların hastaneye ulaşması pek kolay olmuyor. Anında müdahale gerektiren bir sıhhat sorunu yaşandığında ise mahpuslar, hayat riskiyle karşı karşıya kalıyor. Gardiyanlar, durumun acil olduğuna inanırsa, acil servise haber veriliyor. Gelen sıhhat vazifelileri içeriye giremediği için; hasta karga tulumba dış kapıya kadar çıkartılıyor. Mahpusların ambulansla hastaneye götürülmesi yasak olduğu için; acil servis vazifelileri birinci müdahaleyi yaptıktan sonra, hasta jandarma tarafından ring ile hastaneye götürülüyor. Ki çoğunlukla jandarmanın, araç ve işçi ayarlaması uzun bir vakit alıyor. Cezaevleri çoklukla kent dışında olduğu için, hastaneye yetişmek de birkaç saati buluyor. Rastgele bir kasıt ya da ihmal olmasa bile bu prosedürün kendisi ölümcül sonuçlara neden olacak kadar ağır bir sıhhat hakkı engelidir. Tek başına bir hücrede tutulanlar açısından durum daha da vahim. Ani ve önemli bir sıhhat sorunu yaşayan kişi olarak, davet butonuna yetişip basmak zorundasınız. Hücredeki davet butonunun bozuk olması ya da kapalı olması vs. durumları da sıradan olasılıklar. Buton çalışmıyorsa, kapıya güçlü bir halde vurup, sesinizi duyurabilecek durumda olmanız gerekir. Bunları yapamayacak durumdaysanız, rastgele bir vesileyle (ekmek, yemek dağıtımı, sayım vs.) gardiyan gelip kapıyı açıncaya kadar, yaşadığınız sıhhat sıkıntısını görevlilere bildirme talihiniz yok. “Hücresinde meyyit bulundu, otopside mevt nedeninin kalp krizi olduğu anlaşıldı” üzere cümlelere sanırım kamuoyu da aşina. Bu nedenle bilhassa hasta mahpusların, kronik rahatsızlığı bulunan bireylerin bir hücrede tek başına tutulması; sonu mevt ya da sakatlıkla sonuçlanabilecek büyük bir sıhhat problemidir.
Hastaneye gidiş gelişlerde kullanılan “tekli ring”ler ise tam bir insan kapanı. Ring aracındaki her bir oturma yerinin etrafı demir levhalarla kapatılarak, tek kişilik kabinler oluşturulmuş. Ayağınızı on santim bile uzatma, kolunuzu sağa sola hareket ettirme talihiniz yok. Mahpuslar bu demir kutunun içinde elleri kelepçeli olarak, hastaneye götürülüyor. Mahpusların, doktor tercih etme, hatta tedavi takibinin birebir tabip tarafından yapılmasını isteme hakkı bile yok. Devam eden tedavi sürecinde her seferinde farklı bir tabibe denk geliyor. O denli ki muayeneyi yapan tabip ile tetkik sonuçlarını denetim edip ilaç yazan hekim farklı olabiliyor. Bu nedenle kesintisiz sonuç alıcı bir sıhhat hizmeti almak mümkün değil. Kelepçe çıkarmadan muayene, ilaçların geç ve eksik gelmesi; tedavinin uygun bakım ve beslenme ile destek edilmesi imkanları da yok. Şayet tekli hücrede değillerse hasta mahpuslara arkadaşları bakıyor. Verilen iaşe sağlıklı ve istikrarlı beslenmek için kâfi değil. Kantinden ek besin almak ise hem ekonomik nedenlerle hem de uygun diyet besinler bulmak açısından büyük bir sorun.
Türkçe bilmeyen mahpuslar, ki Suriye’deki savaştan sonra hapishanelerde Türkçe bilmeyen mahpus sayısı epey arttı, sıhhat meselelerini anlatamıyor, hekimin söylediğini anlamadan cezaevine geri dönüyor. Mahpusların birbirine refakat etmesi, tercümanlık yapması yasak. En ağır hastalara bile arkadaşlarının refakat etmesine müsaade verilmiyor.
Kadın mahpuslar, sıhhat hizmetlerine erişim konusunda genel olarak yaşanan bu problemlerin yanı sıra jinekolojik muayene ve tedavi konusunda özgün meseleler yaşıyor. Rutin olarak yapılması gereken göğüs kanseri, rahim ağzı kanseri taraması vs. yapılmıyor. Bayan mahpuslar, lakin bu hususlarda önemli sıhhat sıkıntıları yaşamaya başladıktan sonra hastaneye gidiyorlar. Tertipli olarak kullanılması gereken bayan hijyen eserlerine erişim de ekonomik nedenlerle önemli sorun. Meğer bayan sıhhati ile ilgili bu eserlerin fiyatsız olarak verilmesi gerekir.
Anneleriyle birlikte hapishanede yaşamak zorunda olan çocukların sıkıntıları ise ayrıyeten üzerinde durulması gereken bir mevzu. Fiziki şartlar, yetişkinlerden ibaret toplumsal ortam, yasaklar/kısıtlılık hali çocukların fiziki, duygusal ve ferdî gelişimlerini engelliyor. Kuşlar kadar özgür olmayı hak eden çocuklar, yasaklar, yokluklar ile büyüyor. Akranlarıyla oynama imkanı olmayan çocuklara, dışarıdan getirilen oyuncakların da büyük bir kısmı yasaklar gerekçesiyle verilmiyor. Çocuklara uygun ve kâfi gıda/iaşe verilmiyor. F tipi üç kişilik hücrede, ya anne ya da çocuk yerde yatıyor, çocuk için beşik vb. verilmiyor. Bayan mahpuslar çocuklarla birlikte, özgürlük, barış ve demokrasi umutlarını da büyüterek; tüm çocuklar için daha güzel bir gelecek uğruna çabaya devam ediyorlar. Hapishanede, sevgi, umut, dayanışma ve direnç kaygılara deva, hastalıklara şifa oluyor.