Fundanur Öztürk, BBC Türkçe
Türkiye’de internet kullanan yaşlı bireylerin sayısı 2016 yılına nazaran 4 kat arttı. Lakin yaşlıların neredeyse yüzde 70’i hala internet kullanmıyor. Uzmanlara nazaran artık yaşlıların birçok temel hakka erişebilmesi için, dijital araçları kullanmayı öğrenmesi gerekiyor.
İnternet kullanan 65-74 yaş kümesindeki bireylerin oranı 2016 yılında %8,8 iken, 2021 yılında %32,5’e yükseldi.
Ancak yaşlı nüfusun neredeyse yüzde 70’i hala internet kullanımından uzak bir hayat sürüyor. 65-74 yaş kümesindeki bayanların sadece %25,9’u internet kullanırken, erkeklerin %40’ı internet kullanıyor.
Türkiye’nin artık orta yaşlı nüfuslu bir ülke olduğu ve yaşlı nüfusunun giderek arttığı düşünüldüğünde, yaşlı bireylerin dijital çağa entegre olması da bir o oldukça değerli.
Yaşlılar, sağlıktan internet bankacılığına kadar pek çok temel hak ve hizmete erişebilmek için teknolojiyi belirli bir düzeyde kullanmak zorunda.
E-devlet, e-nabız ve pek çok çevrimiçi kamusal hizmete erişebilmeleri için ya deneyimli bir akranlarından ya da daha genç aile bireylerinden yardım almaları gerekiyor.
Pandemi süreci ise bu gereksinimi daha da besbelli hale getirdi ve akıllı telefon ve internet kullanımındaki eksiklerin sebep olabileceği toplumsal izolasyonu gözler önüne serdi.
Yaşlı Hakları Derneği kurucularından Dr. Gülüstü Salur, “Orta ve genç jenerasyon teknoloji sayesinde pandemi yoksunluklarını telafi etti ancak ileri yaştakiler, yabancısı oldukları bu alandan faydalanamadılar, kısıtlandılar” diyor.
Salur Türkiye’nin de içerisinde olduğu gerek toplumsal gerek kamusal alandaki bu ‘dijital dönüşüm’ çağının yaşlılara tesirlerini şöyle açıklıyor:
“Dijitalin dışında kalmamak artık bir insan hakkıdır. Dünyadaki dijital değişim hayatın her alanına o kadar nüfuz etti ki, hakkımız olan birçok hizmet dijitalden yürüyor. Yaşlıları bunun dışında bıraktığınız vakit, hayatın da dışında bırakıyorsunuz.”
“Yaş dostu uygulamaların gelişmesi gerekiyor. Örneğin, kolay bir televizyon kumandası bile çok karışık olabiliyor. Yaşlılar çoklukla daima birebir kanalı seyrediyor zira bir kez oradan çıkarsa, tekrar o kanala nasıl döneceğini bilmiyor.”
TÜİK bilgilerine nazaran Türkiye’de 1 milyon 561 bin 398 yaşlı tek başına yaşıyor. Bu hanelerin yüzde 74,9’unu yaşlı bayanlar oluşturuyor.
Evde Bakım Derneği Lider Yardımcısı Aynur Dik, hali hazırda önemli bir sorun olan bayana yönelik şiddetin, ileri yaştaki bayanlar kelam konusu olduğunda daha da kritik bir hal aldığını, zira bu bayanların dayanak düzeneklerinden uzak olduğunu belirtiyor.
Uzun yıllar meskende bakım alanında çalışmış Dik, yaşlılar için teknolojinin bir diğer yararını şöyle açıklıyor: “Ev içinde istismara ya da makus muameleye maruz kalan bir yaşlının, yardım talep edebilmesi için bile dijital yollara başvurması gerekiyor. Elinde bir akıllı telefonu olan ve bunu nasıl kullanacağını bilenler, telefondan yardım isteyebiliyorlar.”
“Ne yazık ki meskenlerde yaşlılara yönelik istismarın ve özensizliğin daha fazla yaşandığını düşünüyorum. Meslek hayatımda bazen kişinin en yakınlarının bile bu istismarı uyguladığını gözlemledim.”
Yaşlı bağımlılık oranı yükseldi
Çalışma çağındaki yüz şahsa düşen yaşlı sayısını tabir eden yaşlı bağımlılık oranı, 2016 yılında %12,3 iken 2021 yılında %14,3’e yükseldi.
Nüfus projeksiyonlarına nazaran bu oranın 2030 yılında %19,6’a yükseleceği kestirim ediliyor.
Ancak BM Yaşlılık İlkeleri’ne nazaran, yaşlı bireylerin ‘bağımsız yaşama’ haklarının sağlanması için tüm imkanların seferber edilmesi gerekiyor.
Uzmanlara nazaran yaşlıların öteki bireylere bağımlılığını azaltmanın en tesirli yollarından biri, dijital okur yazarlıklarının gelişmesinden geçiyor.
Dijital araçları kullanmayı bilen ve interneti muhtaçlıkları için tesirli bir formda kullanan yaşlıların, çok daha kaliteli ve bağımsız bir hayat sürdüğü belirtiliyor.
Dik, “Özellikle 70 yaş üstü önemli bir kesim akıllı telefon ve internet kullanamıyor ve artık bu mevzuda bir seferberliğe gereksinim var. Lokal yönetimler ve sivil toplum kuruşlarının yürüttüğü faaliyetler hudutlu kalıyor” diyor.
Kamusal siyasetleri pahalandıran Dr. Salur da benzer bir değerlendirmeyi yaparak, yaşlıları güçlendirici siyasetler üretilmesi gerektiğini savunuyor: “Kamusal siyasetler üretirken artık ‘muhtaç yaşlılara yardım etmek’ fikrinden çok, yaşlıyı güçlendiren siyasetlere geçiş yapmamız; yani muhtaç yaşlı sayısını azaltmayı hedeflememiz gerekiyor”.
Tüm yaşlı nüfusunun üçte ikisini 65-75 yaş kümesinin oluşturduğunu hatırlatan Dr. Salur, “Bu yaş kümesini güçlü kılarsak, Türkiye’deki yaşlılık problemini üçte teğe indiriyor ve baş edebileceğimiz bir hale getiriyoruz. Bu güçlenme de kesinlikle dijital okur müellifliği artırmaktan geçiyor” diyor.
Yaşlılar dijital çağa ne kadar hazır?
Yaşlıların dijital araçlardan kopukluğunun sebepleri ortasında ferdî çekinceler ve kaygılar da öne çıkıyor.
Dr. Salur, yaşlıların dijital okuryazarlıklarını geliştirmek emeliyle hayata geçirdikleri “65+ için Dijital Kapsayıcılık Projesi” kapsamında Türkiye genelinde 700 yaşlıya eğitim verdiklerini anlatıyor.
100’e yakın istekli eğiticinin 1,5 yıl boyunca 55 kentte gerçekleştirdiği eğitimlerde, pek çok yaşlının evvel teknolojiye karşı ‘çekimser’ kaldığını fakat sonra süratle endişelerini aştığını söylüyor:
“Öğrenme konusunda çekinceleri olan yaşlılarımızın çok süratli bir halde bunu yendiğini ve yenisini öğrenmek istediklerini gördük. Dijital dünyanın daha verimli kullanılması için, tecrübeli jenerasyonun önemli bir yol göstericiliğine muhtaçlığımız var.”
“Bir kısmı kendilerini kısıtlıyor ve yeni öğrenmenin mümkün olmadığını zannediyordu ancak akranlarıyla birlikte öğrendikçe, bunun mümkün olduğunu gördüler”.
“Urfa’da okuma yazma bile bilmeyen yaşlılara akıllı telefon kullanmayı öğrettik. Ekrandan korkmamayı ve tek başlarına internette dolaşmayı öğrendikleri anda, kendi kendine öğrenmenin yolu açılıyor.”
Akran eğitimlerinin de yapıldığını söyleyen Dr. Salur, “En fazla yaşlıya eğitim veren gönüllümüz 75 yaşındaydı. 75 yaşındaki bir insanın 55 yaşındaki birine eğitim verdiği de oldu” diyor.
“Yoksul yaşlılar daha dezavantajlı durumda”
Resmi bilgilere nazaran Türkiye’deki yaşlı nüfusun %16,7’si yoksulluk içerisinde yaşıyor.
Dik’e nazaran dijital imkanlara erişim konusunda ekonomik zorlukların tesirini de yadsımamak gerekiyor: “Sosyoekonomik durumu daha düşük olanlar elbette daha dezavantajlı oluyor. Yaşlıların teknolojiyi kullanabilmesi için her şeyden evvel elinde bir akıllı telefon, konutunda bir internet olması gerekiyor.”
“Zaten ekonomik şartlar çok sıkıntı ve travmatik. Bunun üstüne bir de yaşlılığınız, engelleriniz ekleniyor. Yaşlı bireyler ne yazık ki daha izole, daha konutlarında, daha sonlu alanla hayatlarını sürdürüyorlar.”
Yaşlılar için toplumsal bakım sigortası bir seçenek mi?
Türkiye’de orta yaş kümesindeki insan sayısının toplam nüfusa oranı 2016 yılında yüzde 31,4 iken, 2021 yılında yüzde 33,1 oldu.
Ortanca yaş nüfusundaki artış, Türkiye demografisinin yaşlandığına dair en değerli göstergelerden biri olarak bedellendiriliyor.
Dolayısıyla Türkiye’nin ‘daha kapsayıcı’ yaşlılık siyasetleri üretmesi, önümüzdeki yılların acil gereksinimlerinden biri olarak görülüyor.
Türkiye’nin yaşlı nüfus oranında 167 ülke ortasında 68. sırada olduğunu hatırlatan Dik, “Yaşlı nüfus arttıkça hem bakım hem de toplumsal takviye manasında önemli bir gereksinim olacak” diyor.
Yapılan araştırmalara nazaran yaşlıların yüzde 80 oranında ‘evde bakım’ tercih ettiğini kaydeden Dik’e nazaran, Türkiye’nin acilen “yaşlılar için toplumsal bakım sigortası” planlaması gerekiyor: “Gelişmiş ülkelerde yaşlıların uzun periyot bakım gereksinimi, bakım sigortası üzerinden sağlanıyor. Konutta bakım gereksiniminiz karşılanıyor; banyo, yemek vb. günlük hayat aktiviteleriniz bakım sigortası kapsamında bedellendiriliyor.”
“Bizim toplumsal güvenlik hakkımız ise konutta bakımı mesai saatleri içerisinde karşılıyor ki o da hâlâ ödeme kapsamında değil. Yaşlıların toplumsal bakımları ise daha çok belediyelerin organize ettiği, sonlu hizmetlerden oluşuyor.”